Ο ομηρικός Οδυσσέας αποτελεί την επιτομή του περιπλανώμενου ταξιδευτή και του πολυταξιδεμένου ναυτικού. Αλλά φαίνεται πλέον ολοένα πιθανότερο ότι είχε προδρόμους και μάλιστα πολύ παλαιότερους, οι οποίοι «όργωναν» το Αιγαίο και τις άλλες θάλασσες της Ανατολικής Μεσογείου πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα.
Για πρώτη φορά, πριν περίπου δέκα χρόνια, όταν επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι βρήκαν στην Κρήτη λίθινα εργαλεία ηλικίας τουλάχιστον 130.000 ετών, αυτός ο εντυπωσιακός ισχυρισμός αντιμετωπίσθηκε μάλλον με σκεπτικισμό.
Όμως έκτοτε έχουν συσσωρευθεί νέα στοιχεία, που ενισχύουν την πεποίθηση ότι πριν δεκάδες χιλιάδες χρόνια τολμηροί ταξιδευτές είχαν διασχίσει τη θάλασσα και είχαν φθάσει στην Κρήτη και σε άλλα νησιά. Δεν μπορεί μάλιστα να αποκλεισθεί η πιθανότητα να επρόκειτο για Νεάντερταλ, τα «ξαδέρφια» του συγχρόνου ανθρώπου (Homo sapiens), σύμφωνα με δημοσίευμα του επιστημονικού περιοδικού «Science».
Σε παρουσίασή του στην Εταιρεία Αμερικανικής Αρχαιολογίας τον Απρίλιο, ο αρχαιολόγος Αλαν Σίμονς του Πανεπιστημίου της Νεβάδα στο Λας Βέγκας ανέφερε ότι τα νέα ευρήματα υποδηλώνουν πως η ώθηση για θαλασσινά ταξίδια, καθώς και η αναγκαία τεχνογνωσία για κάτι τέτοιο, είναι πολύ παλαιότερα από ό,τι συνήθως πιστεύεται.
«Η ορθόδοξη άποψη μέχρι πολύ πρόσφατα ήταν ότι δεν υπήρχαν θαλασσοπόροι έως την πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Τώρα πια όμως μιλάμε για ναυτικούς Νεάντερταλ. Πρόκειται για μια θεαματική αλλαγή», πρόσθεσε ο αρχαιολόγος Τζον Τσέρι του Πανεπιστημίου Μπράουν του Ρόουντ Αϊλαντ.
Επί πολλά χρόνια η κυρίαρχη επιστημονική άποψη ήταν ότι η ικανότητα κατασκευής ενός πλεούμενου και στη συνέχεια η ναυσιπλοΐα μέχρι ένα μακρινό προορισμό κατέστησαν εφικτά μόνο μετά την εμφάνιση της γεωργίας, της εξημέρωσης των ζώων, των πόλεων και του πολιτισμού. Το αρχαιότερο γνωστό πλεούμενο στον κόσμο, το οποίο έχει βρεθεί στην Ολλανδία, χρονολογείται προ 10.000 ετών περίπου, μια χρονολογία που φαίνεται να επιβεβαιώνει την κυρίαρχη θεωρία περί θαλάσσιων ταξιδιών.
Επίσης, οι αρχαιότερες πειστικές ενδείξεις για ταξίδι με ιστιοφόρο προέρχονται από το Αρχαίο Βασίλειο της Αιγύπτου περί το 2500 π.Χ., ενώ οι πιο παλαιές ενδείξεις για τη διάσχιση ανοικτού ωκεανού, μεταξύ Ινδίας και Αραβίας, χρονολογούνται γύρω στο 2000 π.Χ.
Όμως σταδιακά μια νέα επιστημονική «αφήγηση» αρχίζει να αναδύεται - και αφορά άμεσα τις θάλασσες εκείνης της περιοχής που αργότερα ονομάσθηκε Ελλάδα. Λίθινα εργαλεία, οστά και άλλα αντικείμενα διάσπαρτα λένε σιγά-σιγά μια τελείως διαφορετική ιστορία, παρόλο που ασφαλώς είναι δύσκολο έως αδύνατο να έχουν επιβιώσει έως την εποχή μας ξύλινα πλεούμενα.
Η αρχή έγινε με την Ανατολική Ασία. Πρόγονοί μας που ανήκαν στο είδος του «Όρθιου Ανθρώπου» (Homo erectus) φαίνεται πως διέσχισαν αρκετά χιλιόμετρα βαθιών θαλασσών, πριν τουλάχιστον ένα εκατομμύριο χρόνια, περνώντας από το ένα νησί της Ινδονησίας στο άλλο. Ενώ πριν από περίπου 65.000 χρόνια πρόγονοί μας «έμφρονες» άνθρωποι (Homo sapiens) έφθασαν έως την Αυστραλία δια θαλάσσης.
Και στις δύο αυτές περιπτώσεις υπάρχει όμως ο επιστημονικός αντίλογος ότι πιθανώς επρόκειτο για τυχαία ταξίδια. Για παράδειγμα, μπορεί ένα τσουνάμι να παρέσυρε μερικούς ανθρώπους στη θάλασσα -κατά προτίμηση μαζί με κάποιο μεγάλο ξύλο για να σκαρφαλώσουν πάνω του- και στη συνέχεια, με τη βοήθεια των ρευμάτων, κατέληξαν σε μακρινά νησιά.
Κρήτη και Νάξος
Αντίθετα, στην περίπτωση του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου, οι πρόσφατες ενδείξεις παραπέμπουν σε κανονική ναυσιπλοΐα. Ανέκαθεν αποτελούσε ένα ερωτηματικό πώς κατοικήθηκε η Κρήτη, η οποία είναι νησί εδώ και πάνω από πέντε εκατομμύρια χρόνια.
Το 2008-09 βρέθηκαν από μια ελληνο-αμερικανική επιστημονική ομάδα στη νότια παράκτια τοποθεσία Πλακιάς εκατοντάδες λίθινα εργαλεία, τα οποία έχουν μεγάλες ομοιότητες με εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Homo erectus πριν τουλάχιστον ένα εκατομμύριο χρόνια, αλλά και οι Νεάντερταλ πριν από 130.000 χρόνια.
Ένας από τους ερευνητές, ο Τόμας Στράσερ του Κολεγίου Πρόβιντενς του Ρόουντ Αϊλαντ ισχυρίσθηκε ότι τα εν λόγω εργαλεία αποτελούν ένδειξη για θαλάσσιες μεταναστεύσεις των Νεάντερταλ από την Εγγύς και τη Μέση Ανατολή προς την Ευρώπη. Μια προσπάθεια χρονολόγησης των εργαλείων οδήγησε σε μια εκτίμηση ότι είναι τουλάχιστον 130.000 ετών, αλλά παρέμειναν αμφιβολίες για την ηλικία τους, πράγμα που δεν βοήθησε να διαλυθεί ο σκεπτικισμός άλλων επιστημόνων για μια τόσο τολμηρή θεωρία.
Στη συνέχεια όμως υπήρξαν και άλλα ευρήματα πιθανώς νεαντερτάλειας προέλευσης, όπως στη Στελίδα της Νάξου, η οποία, ακόμη και κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων, όταν η στάθμη των υδάτων ήταν χαμηλότερη, εκτιμάται ότι ήταν προσβάσιμη μόνο δια θαλάσσης. Εκεί μια άλλη ελληνο-καναδική ομάδα, με τη συμμετοχή του Τρίσταν Κάρτερ του Πανεπιστημίου ΜακΜάστερ, ανακάλυψε σε ένα λατομείο πυριτόλιθου εκατοντάδες λίθινα εργαλεία (πιο εξελιγμένα από εκείνα της Κρήτης στην μέθοδο κατασκευής τους), μεταξύ των οποίων χειροπελέκεις, που μοιάζουν με εργαλεία, τα οποία έφτιαχναν τόσο οι Νεάντερταλ όσο και ο Homo sapiens πριν από 50.000 έως 200.000 χρόνια.
Η διαδικασία χρονολόγησης αυτών των εργαλείων βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και αναμένεται με ενδιαφέρον. Δεν αποκλείεται να επιβεβαιώσει την παλαιότητά τους και έτσι να δώσει νέους «πόντους» στο σενάριο περί πανάρχαιων θαλασσοπόρων στο Αιγαίο.
Άλλα παλαιολιθικά εργαλεία έχουν ανακαλυφθεί επίσης σε νησιά του Ιονίου, κυρίως σε Ζάκυνθο και Κεφαλλονιά. Αυτό, κατά τον Σίμονς, δείχνει ότι «οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν στα νησιά πολύ νωρίτερα από ό,τι νομίζαμε».
Όμως για ορισμένα νησιά υπάρχουν αμφιβολίες πότε ακριβώς αποκόπηκαν από την ξηρά και έγιναν νησιά. Τέτοια π.χ. είναι η περίπτωση της Λήμνου, όπου ο αρχαιολόγος Νίκος Ευστρατίου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πιστεύει ότι βρήκε ένα παλαιολιθικό κυνηγετικό καταυλισμό ηλικίας άνω των 10.000 ετών.